Фармацевтикалық сектор – денсаулық сақтау жүйесі мен ұлттық қауіпсіздіктің стратегиялық маңызы бар құрамдас бөлігі. Генеративті жасанды интеллекттің (ЖИ) қарқынды дамуы жағдайында, ол дәрілік заттарды әзірлеу процесін түбегейлі жеделдетіп, арзандатуға мүмкіндік береді, ал Қазақстанның импортқа (тіркелген препараттардың 86,9%) тәуелділігі өте қауіпті факторға айналуда. Сарапшылардың болжамы бойынша, дәрілік заттарды ашудағы генеративті ЖИ-дің жаһандық нарығы 2024 жылы 250 млн АҚШ долларынан 2034 жылы 2,847 млрд АҚШ долларына дейін өседі, бұл оның трансформациялық әлеуетін айқын көрсетеді.
2024 жылы Қазақстанда фармацевтикалық өнім өндірісі 18,9%-ға өсіп, 171,6 млрд теңгеге жеткенімен, оның ЖІӨ-дегі үлесі өте төмен – шамамен 0,13%. Ал дамыған елдерде фармацевтикалық сектор ЖІӨ-нің 1-2%-ын құрайды.
2029 жылға қарай отандық фармацевтикалық өнім үлесін 50%-ға дейін жеткізу жөніндегі жоғары мақсаттарға қарамастан, Қазақстанда фармацевтикалық ғылым мен өнеркәсіптің дамуына кедергі келтіретін жүйелік тосқауылдар сақталып отыр:
Ғылыми және өндірістік база тапшылығы. Көптеген дамушы елдер ғылыми инфрақұрылым мен кадрлық әлеуетті қалыптастырмай-ақ, дамыған мемлекеттердің инновациялық үлгілерін көшіріп қолдануға тырысады, бұл нәтижелілікті шектейді. Қазақстанда ғылыми негізделген, түпнұсқалық дәрілік заттар өндірілмейді, өндіріс негізінен дженериктерге бағытталған. Фармацевтикалық ғылым әлсіз дамыған, зерттеулер жүйесіз, тұрақты қаржыландыру мен интеграциядан айырылған. Ғылыми жарияланымдар саны мен дәйексөз алу деңгейі өте төмен. 2024 жылы медициналық ғылымды қаржыландыру көлемі бар болғаны 9,7 млрд теңге немесе денсаулық сақтау жүйесін қаржыландырудың 0,22%-ын ғана құрайды. Бұл медициналық сектордың ғылымға негізделуінің өте төмен екенін және ғылым мен тәжірибенің арақатынасының әлсіздігін көрсетеді.
Кадрлық және білім беру тапшылығы. Фармацевт мамандарын даярлау сапасы инновациялық қызмет үшін жеткіліксіз, заманауи зертханалар мен білікті ғылыми жетекшілер жетіспейді. Ғылыми-білім беру жүйесінің вертикалды интеграциясының орныққан үлгісі жоқ, бұл толыққанды ғылыми-білім беру экожүйесінің қалыптасуына кедергі келтіреді.
Аталған тосқауылдарды еңсеру және фармацевтикалық саладағы технологиялық егемендікті қамтамасыз ету үшін генеративті ЖИ мүмкіндіктерін тиімді пайдаланатын кешенді тәсіл қажет:
Біріншіден — фармацевтикалық ұлттық ғылыми-білім беру кластерін құру. Ғылым, білім және инновация синергиясына негізделген мұндай кластерге ғылыми-зерттеу институттары, өндірістік кәсіпорындар, медициналық ұйымдар, университеттер мен стартаптар біріктіріледі. Ол инновациялық дәрілік заттарды әзірлеу, сынақтан өткізу және өндіруге арналған бірыңғай экожүйені қалыптастырады. Әсіресе жасанды интеллектке негізделген цифрлық құралдарды қолдануға ерекше назар аудару қажет – ол молекулаларды іздеу мен биомедициналық деректерді талдаудан бастап, клиникалық тиімділікті болжау мен өндірісті оңтайландыруға дейінгі барлық кезеңдерде қолданылуы мүмкін.
Екіншіден — іргелі ғылым мен жасанды интеллектті зерттеулерге мемлекеттік қолдауды күшейту. Бұл түпнұсқалық препараттар жасауға негіз болатын фундаменталды және трансляциялық зерттеулерді ұзақ мерзімді қаржыландыру арқылы жүзеге асады. Сондай-ақ жоғары өнімді есептеу инфрақұрылымына және ЖИ-модельдерді оқытуға арналған бірыңғай әрі қорғалған медициналық деректер базасын құруға инвестиция салу қажет. ЖИ-мен жеделдетілген дәрі-дәрмек әзірлеудің қарқынды дамуы – жай ғана тиімділік емес, бұл – Қазақстан үшін шұғыл түрде енгізілуі тиіс бәсекеге қабілеттілік императиві.
Үшіншіден — пәнаралық адами капиталды жүйелі дамыту. Бұл өмір туралы ғылымдарға қатысты есептеу химиясы, биоинформатика, машиналық оқыту және жасанды интеллект саласындағы жоғары білікті мамандарды даярлау үшін білім беру бағдарламаларын реформалау арқылы жүзеге асады.
Төртіншіден — серіктестікті және кластерлік дамуды ынталандыру. Үкімет, академиялық ұйымдар, фармацевтикалық өнеркәсіп (соның ішінде ЖИ-стартаптар) және азаматтық қоғам арасындағы «төрттік спираль» моделіндегі ынтымақтастықты дамыту қажет.
Бесіншіден — халықаралық ғылыми-технологиялық ынтымақтастық. Әлемдік фармацевтикалық компанияларды өндірісті жергіліктендіру және технология трансферті үшін тарту, әсіресе ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар саласында. Генеративті ЖИ және биомедицина бағытында жұмыс істейтін Қытай – Орталық Азия ғылыми қорларының мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жаһандық ғылыми желілерге интеграциялану.
Ұсынылған шараларды іске асыру Қазақстанға денсаулық сақтау жүйесін нығайтуға, импортқа тәуелділікті азайтып қана қоймай, сонымен қатар жасанды интеллект арқылы басқарылатын дәрі-дәрмек ашу саласындағы жаһандық бәсекеде көшбасшыға ұмтылуға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде ұлттық қауіпсіздікті нығайтуға және экономиканың қарқынды өсуіне септігін тигізеді.