2023 жылы аяқталған гранттық қаржыландыру жобалары аясындағы жарияланымдық белсенділігі
2023 жылы аяқталған гранттық қаржыландыру жобалары шеңберінде жарияланым белсенділігіне талдау Көрсетілетін қызметтерді мемлекеттік сатып алу туралы 2024 жылғы 22 ақпандағы №29 шарттың техникалық ерекшелігінің жұмыс жоспарына сәйкес, ғылымды ақпараттық-талдамалық сүйемелдеу бойынша қызметтерді көрсету шеңберінде жүргізілді.
2023 жылы Жоғары ғылыми-техникалық комиссия бекіткен 10 басым бағыт бойынша (қызметтік пайдалану мен құпия жобаларды есепке алмағанда) 2021–2023 жылдарға арналған 386 гранттық қаржыландыру жобасының іске асырылуы аяқталды. Ең көп жоба келесі басым бағыттар бойынша қаржыландырылды: «Әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар саласындағы зерттеулер» (ӘГЗ, 79 жоба), «Жаратылыстану ғылымдары саласындағы ғылыми зерттеулер» (ЖҒЗ, 72 жоба), «Өмір және денсаулық туралы ғылым» (ӨДҒ, 57 жоба). Қаржыландыру көлемі бойынша да осы бағыттар алдыңғы қатарда: ЖҒЗ – 4,235 млрд теңге, ӘГЗ – 3,71 млрд теңге, ӨДҒ – 3,54 млрд теңге.
Жобаларды іске асыру қорытындылары бойынша конкурстық құжаттамаға сәйкес зерттеу топтарының мүшелері міндетті түрде халықаралық рецензияланатын журналдарда кемінде 1-3 (Web of Science сәйкес журналдың квартиліне және Scopus-тағы CiteScore бойынша процентилге байланысты) мақалалар және (немесе) шолулар жариялауға тиіс болды. Міндетті түрде мақалалар және (немесе) шолулар/патент авторларының кемінде 50% — ы зерттеу тобының мүшелері болуға тиіс; халықаралық ынтымақтастығы бар жобалар үшін авторлар тізімінде міндетті түрде жобаның ғылыми жетекшісі және зерттеу тобының кемінде бір басқа қазақстандық мүшесі болуға тиіс. Бір жарияланым тек сол ғылыми мақалада қаржыландыру туралы мәтінде бірінші көрсетілген жоба нөмірі бойынша ғана есепке алынды (халықаралық ынтымақтастық жобаларынан басқа). Барлық жарияланымдарда авторлар міндетті түрде гранттық қаржыландыруды көрсетуі тиіс болды – жоба ИРН нөмірін және қаржыландыру көзін (Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Ғылым комитеті) нақты көрсету қажет.
Web of Science деректері бойынша осы жобалар аясында негізгі индекстерге (SCIE, SSCI, AHCI) кіретін журналдарда 477 мақала мен шолу жарияланған, олардың 152-сі импакт-фактор бойынша бірінші квартильдегі (Q1) журналдарда жарық көрген (1-кесте). Q1 квартильдегі журналдарда ең көп мақала мен шолу келесі басым бағыттар бойынша жобалар аясында жарияланған: Жаратылыстану ғылымдары саласындағы зерттеулер (ЖҒЗ – 60), Геология, минералдық және көмірсутекті шикізатты өндіру мен өңдеу, жаңа материалдар, технологиялар, қауіпсіз бұйымдар мен конструкциялар (ГМКШӨӨ – 27) және Өмір және денсаулық туралы ғылым (ӨДҒ – 25). Web of Science-тің негізгі индекстеріне кіретін журналдарда ең көп мақала мен шолу жарияланған жобалар келесі басым бағыттарда іске асырылған: ЖҒЗ (221), ӨДҒ (68) және ГМКШӨӨ (64). Осындай жарияланымдар санының бір жобаға шаққандағы көрсеткіші бойынша көш бастап тұрған басым бағыттар: Жаратылыстану ғылымдары саласындағы зерттеулер (ЖҒЗ – 2,6), Энергетика және машина жасау (ЭжМ – 2,1), Геология, минералдық және көмірсутекті шикізатты өндіру мен өңдеу, жаңа материалдар, технологиялар, қауіпсіз бұйымдар мен конструкциялар (ГМКШӨӨ – 1,5) және Ақпараттық, коммуникациялық және ғарыштық технологиялар (АКҒТ – 1,5), орташа көрсеткіш – 1,2. Ал 100 млн теңге қаржыландыруға шаққанда жарияланымдар саны бойынша көшбасшылар: ЖҒЗ (4,5), ЭжМ (3,4) және АКҒТ (2,5), орташа көрсеткіш – 2,2.
Web of Science негізгі индекстеріндегі мақалалар мен шолулар саны бойынша ең төмен көрсеткіштер келесі басым бағыттарда байқалады: Білім беру және ғылым саласындағы зерттеулер (БҒЗ), Әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар (ӘҒЗ) және Ұлттық қауіпсіздік пен қорғаныс (ҰҚҚ). Бұл жағдай аталған бағыттардың ұлттық мүдделерге баса назар аударуымен байланысты болуы мүмкін, өйткені мұндай зерттеулердің нәтижелерін беделді халықаралық журналдарда жариялау күрделірек. Аталған бағыттар бойынша зерттеу нәтижелері көбінесе тек Scopus базасында индекстелетін, бірақ Web of Science базасына кірмейтін журналдарда жарияланады (1-кесте). Бұл өз кезегінде олардың сапасының салыстырмалы түрде төмендігін де көрсетуі мүмкін. ӘҒЗ бағытында мұндай жарияланымдар саны Web of Science негізгі индекстеріндегі мақалалар санынан 5,8 есе, ҰҚҚ – 2,0 есе, ал БҒЗ – 1,6 есе көп.
Кесте 1. Әртүрлі басым бағыттар бойынша 2021-2023 жылдарға арналған гранттық қаржыландыру жобаларының нөмірлерін көрсете отырып Web of Science және Scopus басылымдарында жарияланған мақалалар мен шолулар санының статистикасы
2024 жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша 93 (жалпы санның 24%) зерттелген жобалардың Web of Science базасында кем дегенде бір мақала немесе шолу бірінші квартильдегі (Q1) журналда жарияланған. Мұндай жобалардың ең жоғары үлесі — ЖҒЗ (51%, 37 жоба), ӨДҒ (32%, 18 жоба) және ЭМЖ (30%, 9 жоба) басым бағыттарында, ең төмені — ӘГЗ (11%, 2 жоба), БҒЗ (16%, 2 жоба) және ҰҚҚ (18%, 1 жоба) бағыттарында (1-сурет). Мұндай жарияланымдардың болуы әдетте олардың ғылым мен (немесе) практика үшін маңызды екенін дәлелдейді. 213 (55%) жоба бойынша кем дегенде бір мақала немесе шолу Web of Science-тың негізгі индекстерінде жарияланған. Мұндай жобалардың ең үлкен үлесі — ЖҒЗ (88%, 63 жоба), ЭМЖ (83%, 25 жоба) және СРҰП (70%, 14 жоба) приоритетті бағыттарында.
273 (71%) жобада кем дегенде бір мақала немесе шолу Web of Science негізгі индекстерінде немесе Scopus-тың CiteScore көрсеткіші 50-ден жоғары журналында жарияланған. Мұндай жобалардың ең жоғары үлесі — ЭМЖ (93%, 28 жоба), ЖҒЗ (92%, 66 жоба) және АКҒТ (86%, 24 жоба) приоритетті бағыттарында. Тағы 32 (8,3%) жоба бойынша кем дегенде бір мақала немесе шолу Scopus журналында CiteScore көрсеткіші 50-ден төмен журналында жарияланған. Мұндай жобалардың ең жоғары үлесі — АӨК (21,4%), ҰҚҚ (18,2%), ГМКШӨӨ (11,4%) және БҒЗ (11,4%) бағыттарында.
8 жоба бойынша (оның ішінде 6 жоба – ӘГЗ приоритеті бойынша) кем дегенде бір мақала немесе шолу жарияланған, бірақ осы журналдардың Scopus-тағы индексациясы этикалық және (немесе) басқа ережелерді бұзу себепті тоқтатылған. Осы жобалардың 4-інде (оның ішінде 3 жоба – ӘГЗ бойынша) тек осындай жарияланымдар бар. 77 (20%) жоба бойынша Web of Science және Scopus деректер базаларында мақала мен шолу табылған жоқ; олардың ішінде 30 жоба – ӘГЗ бойынша, 19 жоба – БҒЗ бойынша, 11 жоба – ӨДҒ бойынша. БҒЗ приоритеті бойынша 61% жобада, ҰҚҚ бойынша – 55%, ӘГЗ бойынша – 38% жобада мақала мен шолу табылмаған.
Сурет 1. 2021–2023 жылдарға арналған гранттық қаржыландыру жобаларының, Web of Science немесе Scopus халықаралық журналдарында кемінде 1 мақала немесе шолу жарияланған жобалар үлесі, әртүрлі басым бағыттар бойынша.
Жобаларды іске асыру мерзімі ұзақ болуына қарамастан, 2021–2023 жж. арналған ГҚ конкурсы аясындағы жобалардың жалпы нәтижелілігі 2020–2022 жж. арналған ГҚ жобаларына қарағанда төмен: Web of Science-тің негізгі индекстеріндегі мақалалар мен шолулар саны бойынша бір жобаға шаққанда – 33%-ға, ал 100 млн теңге қаржыландыруға шаққанда – 42%-ға төмен (2-кесте). Бұл 2020–2022 жж. арналған конкурстарда жобалар жетекшілеріне қойылған жоғары талаптармен байланысты болуы мүмкін – олар корреспонденция авторы немесе бірінші автор ретінде мақалаларға ие болуға тиіс еді. Сонымен қатар, 2020–2022 жж. жобалары аяқталғаннан кейін 1 жыл 3 ай өтсе, 2021–2023 жж. жобалары аяқталғаннан кейін небары 3 ай өтті. 2020–2022 жж. жобалары аясында Web of Science-тің негізгі индекстеріндегі мақалалар мен шолулардың 15%-ы 2023 және 2024 жылдары жарияланған, ал 2022 ж. – 52%, 2021 ж. – 31%. Web of Science-тің негізгі индекстеріндегі мақалалар мен шолулар саны бойынша бір жобаға шаққанда ең үлкен айырмашылықтар келесі басым бағыттар бойынша байқалады: Өмір және денсаулық туралы ғылым (ӨДҒ, 73%), Су ресурстары және экология (ТРҰП, 32%) және Энергетика және машина жасау (ЭМЖ, 20%); ал 100 млн теңгеге шаққанда да осы бағыттар бойынша: ӨДҒ (84%), ТРҰП (41%) және ЭМЖ (26%).
Web of Science-тің негізгі индекстеріндегі мақалалар мен шолулар саны бойынша бір жобаға шаққандағы көрсеткіштерге сәйкес, 2021–2023 жж. арналған ГҚ конкурсы аясындағы жобалардың орташа нәтижелілігі 2018–2020 жж. жобаларына қарағанда 62%-ға жоғары (Кесте 2). Бұл жобалар жетекшілерінің жарияланымдарына және жобалардың нәтижелеріне қойылған неғұрлым қатаң талаптардың, сондай-ақ бір жобаға шаққандағы қаржыландыру көлемінің 2,1 есеге жоғары болуымен түсіндірілуі мүмкін. Алайда, соңғы себепке байланысты, Web of Science-тің негізгі индекстеріндегі мақалалар мен шолулар саны бойынша 100 млн теңгеге шаққандағы көрсеткіштер 2018–2020 жж. жобаларында 32%-ға жоғары болған. Сонымен қатар, 2019–2021 жж. аралығындағы шамамен 21% деңгейіндегі инфляцияны (Дүниежүзілік банк деректері) ескеру де маңызды. ҚР Ұлттық банкінің деректеріне сәйкес, 2021–2023 жж. арналған кезеңдегі доллардың орташа айырбастау бағамы (447,6 теңге) 2018–2020 жж. кезеңімен салыстырғанда (380,1 теңге) 18%-ға жоғары болған. Қаржыландыру көлеміне шаққандағы нәтижелілік бойынша ең үлкен айырмашылық Өмір және денсаулық туралы ғылым (ӨДҒ) басым бағыты бойынша байқалды – 60%.
Сонымен бірге, 2020–2022 жж. арналған конкурс шеңберіндегі жобалардың нәтижелілігі 2018–2020 жж. конкурсындағы жобалармен салыстырғанда 2-кестеде көрсетілген барлық көрсеткіштер бойынша жоғары болған.
Кесте 2. 2018–2020, 2020–2022 және 2021–2023 жж. арналған гранттық қаржыландыру конкурстары шеңберіндегі нәтижелілікті салыстыру
2023 жылы аяқталған жас ғалымдарды гранттық қаржыландыру жобалары аясындағы жарияланым белсенділігі
2023 жылы жоғары ғылыми-техникалық комиссия бекіткен 10 басым бағыт бойынша 2021-2023 жылдарға арналған жас ғалымдарды гранттық қаржыландырудың 151 жобасын іске асыру аяқталды. Жобалардың ең көп саны ГМКШӨӨ (35), ӨДҒ (21) және ЭМЖ (18) басым бағыттары бойынша қаржыландырылды. Қаржыландырудың ең көп көлемі МДПМС (1445 млн теңге), ӨДҒ (1037 млн теңге) және СРҰП (948 млн теңге) басым бағыттарына бөлінді. Web of Science мәліметтері бойынша, осы жобалар бойынша негізгі индекстерден (SCIE, SSCI, AHCI) журналдарда 211 мақала мен шолулар жарияланды, олардың 71 – і импакт-фактор бойынша бірінші квартильден (Q1) журналдарда (3-кесте). Q1 журналдарындағы мақалалар мен шолулардың ең көп саны ҰБТ (34), «Геология, минералды және көмірсутек шикізатын өндіру және өңдеу, жаңа материалдар, технологиялар, қауіпсіз бұйымдар мен конструкциялар» (ГМКШӨӨ, 9) және ӨДҒ (9) басым бағыттары шеңберіндегі жобалар бойынша жарияланды.
Web of Science негізгі индекстеріне кіретін журналдарда ең көп мақала мен шолу келесі басым бағыттар бойынша жарияланған: ЖҒЗ (72), ГМКШӨӨ (51) және ЭМЖ (24). Бір жобаға шаққандағы жарияланым саны бойынша көш бастап тұрған басым бағыттар: ЖҒЗ (4,2), СРҰП (1,6) және ГМКШӨӨ (1,5), орташа көрсеткіш – 1,4. 100 млн теңге қаржыландыруға шаққанда жарияланым саны бойынша ең жоғары көрсеткіштер: ЖҒЗ (9,4), ГМКШӨӨ (3,5) және ЭМЖ (2,7), орташа көрсеткіш – 2,8.
Жас ғалымдарға арналған гранттық қаржыландыру жобаларының орташа нәтижелілігі қаржыландыру көлеміне шаққанда ЖҒЗ және ГМКШӨӨ басым бағыттары бойынша жалпы ГҚ конкурсына қарағанда тиісінше 1,5 және 2,1 есе жоғары. Ал ӘГЗ және БҒЗ бағыттары бойынша — 1,7 есе төмен. Қалған басым бағыттар бойынша айырмашылық 30%-дан аспайды. Барлық басым бағыттар бойынша алғанда, жас ғалымдарға арналған гранттық жобалардың орташа нәтижелілігі 29% жоғары.
Кесте 3.2021–2023 жж. жас ғалымдарға арналған гранттық қаржыландыру жобалары бойынша басым бағыттар кескінінде Web of Science және Scopus базаларында жарияланған мақалалар мен шолулар санының статистикасы (жоба нөмірлерін көрсете отырып)
2024 жылдың сәуір айындағы жас ғалымдардың гранттық қаржыландыру жобаларының 38 (жалпы санның 25%) зерттелген жобасында Web of Science деректер базасында Q1 журналдарының бірінде кемінде бір мақала немесе шолу жарияланған. Мұндай жобалардың ең үлкен үлесі келесі басым бағыттар бойынша байқалады: ЖҒЗ (65%, 11 жоба), ЭМЖ (33%, 6 жоба), АКҒТ (33%, 4 жоба), ал ең төменгі үлесі келесі бағыттар бойынша: ӘГЗ (0%), ҰҚҚ (0%, 1 жоба), АӨК (12%, 2 жоба) (сурет 2). 87 (58%) жоба бойынша Web of Science негізгі индекстерінде кемінде бір мақала немесе шолу жарияланған. Мұндай жобалардың ең көп үлесі келесі басым бағыттар бойынша байқалады: ЖҒЗ (88%, 15 жоба),СРҰП (75%, 9 жоба), ГМКШӨӨ (74%, 26 жоба). 114 (75%) жоба бойынша Web of Science негізгі индекстерінің бірінде, немесе Scopus-тың CiteScore бойынша 50%-дан жоғары көрсеткішке ие журналда кемінде бір мақала немесе шолу жарияланған. Мұндай жобалардың ең көп үлесі келесі басым бағыттар бойынша байқалады: ЖҒЗ (94%, 16 жоба), СРҰП (92%, 11 жоба), ГМКШӨӨ (91%, 32 жоба). Тағы 10 (6,6%) жоба бойынша Scopus-тың CiteScore бойынша 50%-дан төмен көрсеткішке ие журналда кемінде бір мақала немесе шолу жарияланған. Мұндай жобалардың ең көп саны келесі басым бағыттар бойынша байқалады: АӨК (6 жоба), ЭМЖ (2 жоба).
Жалпы конкурс ГҚ жобаларынан айырмашылығы, жас ғалымдардың ГҚ жобалары бойынша Scopus-тың индексінен этикалық және (немесе) басқа ережелерді бұзу себебінен шығарылған журналдарда мақалалар немесе шолулар анықталмаған. 27 (18%) жоба бойынша Web of Science және Scopus деректер базаларында мақалалар мен шолулар анықталмаған; олардың 8-і – ӨДҒ бағытында және 7-і – ӘГЗ бағытында. ӘГЗ бағытында мақалалар мен шолулар 58% жобаларда анықталмаған, ӨДҒ бойынша – 38%, БҒЗ бойынша – 20%.
Сурет 2. 2021-2023 жылдардағы жас ғалымдардың гранттық қаржыландыру жобалары бойынша, нәтижесінде Web of Science немесе Scopus халықаралық журналында кем дегенде 1 мақала немесе шолу жарияланған жобалардың үлесі, әртүрлі басымдық бағыттары бойынша
Web of Science негізгі индексіндегі мақалалар мен шолулар саны бойынша 1 жобаға шаққанда жас ғалымдардың 2021-2023 жылдардағы ГҚ конкурсы нәтижелілігі 2020-2022 жылдардағы конкурс нәтижелілігінен 27% төмен, ал қаржыландыруға шаққанда 15% төмен (кесте 4). Бұл 2020-2022 жылдардағы жобалар аяқталғаннан кейін 1 жыл 3 ай өткенін ескере отырып, 2021-2023 жылдардағы жобалар аяқталғаннан кейін тек 3 ай өткенінмен түсіндірілуі мүмкін. 2020-2022 жылдардағы жобаларда Web of Science негізгі индексіндегі мақалалардың 13,5%-ы 2023 және 2024 жылдары жарияланды, ал 2022 жылы – 40%, 2021 жылы – 31%.
Кесте 4. 2020-2022 және 2021-2023 жылдардағы жас ғалымдар үшін гранттық қаржыландыру конкурстарының нәтижелілігін салыстыру
Публикациялық белсенділік 2023 жылы аяқталған мақсатты бағдарламалар аясында
2023 жылы 102 ғылыми-техникалық бағдарламаның жүзеге асырылуы аяқталды (қызметтік пайдалануға арналған және құпия бағдарламаларды есептемегенде) мемлекеттік органдардың (Ғылым және жоғары білім министрлігі мен Білім және ғылым министрлігі) және 9 салааралық уәкілетті органның аясында: Энергетика министрлігі (ЭМ); Инвестициялар және даму министрлігі (ИДМ); Өнеркәсіп және инфрақұрылымдық даму министрлігі (ӨИДМ); Мәдениет және спорт министрлігі (МСМ); Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі (ЭГТРМ); Ауыл шаруашылығы министрлігі (АШМ); Денсаулық сақтау министрлігі (ДСМ); Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі (ЦДИАӨМ); Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі (ЕӘҚМ) (кесте 5). Ең көп бағдарламалар қаржыландырғандар – Ғылым және жоғары білім министрлігі мен Білім және ғылым министрлігі (37), Ауыл шаруашылығы министрлігі (31) және Мәдениет және спорт министрлігі (9). Ең үлкен қаржыландыру көлемін Ғылым және жоғары білім министрлігі мен Білім және ғылым министрлігі (18,0 млрд теңге), Ауыл шаруашылығы министрлігі (24,2 млрд теңге) және Денсаулық сақтау министрлігі (10,8 млрд теңге) қамтамасыз етті, жалпы қаржыландыру көлемі 73,0 млрд теңге болып, бұл 2021-2023 жылдарға арналған екі конкурстың (жалпы және жас ғалымдарға арналған) гранттық қаржыландыру көлемінен 2,5 есе көп болды (кестелер 1 және 3).
Web of Science бойынша мақсатты бағдарламалар аясында жарияланған мақалалар мен шолулар
Web of Science деректері бойынша, қаржыландырылған бағдарламалар аясында 256 мақала мен шолу жарияланған, оның ішінде 70 мақала немесе шолу Web of Science негізгі индекстеріндегі бірінші квартильдегі журналдарда жарық көрген (кесте 5). Ең көп мақалалар мен шолулар Web of Science негізгі индекстерінде жарияланған бағдарламалар БҒМ мен ҒЖБМ (113), АШМ (59) және ЭМ (32) тарапынан қаржыландырылған бағдарламаларда, ал қаржыландыруға қатысты ең жоғары көрсеткіштер – ЦДИАӨМ (1,01), ЭМ (0,80), БҒМ мен ҒЖБМ (0,63). БНҚ (мақсатты бағдарламалар) бойынша орташа нәтиже бұл көрсеткіш бойынша 100 млн теңге қаржыландыруға шаққанда 0,35 мақаланы және шолуды құрады, бұл жалпы ГҚ конкурсының көрсеткішінен 6,3 есе төмен (2,2). Мұндай айырмашылық БНҚ-тың ГҚ-қа қарағанда тиімділігінің төмендігін көрсетеді, оның себебі ғылыми потенциалдың және осындай ірі зерттеулерді жүзеге асыруға дайындықтың жеткіліксіздігі болуы мүмкін.
Орташа қаржыландыру көлемі 1 бағдарламаның 716 млн теңгені құрайды, бұл 2021-2023 жж. гранттық қаржыландыру жобасының 1 жобасына бөлінген орташа қаржыландырудан 12,8 есе көп. Осы кезде маңызды ескеретін жайт, гранттық қаржыландыру жобаларының негізгі нәтижелері ғылыми жарияланымдар болып табылатын болса, ғылыми-техникалық бағдарламалардың нәтижелері – стратегиялық маңызды мемлекеттік міндеттерді шешу, оның ішінде ұлттық ғылыми-техникалық міндеттерді шешу болып табылады. Сонымен қатар, ғылыми-техникалық бағдарламалар аясында жарияланған жарияланымдар олардың ғылыми жаңашылдығы мен әзірленіп жатқан өнімдер, технологиялар және шешімдердің бәсекеге қабілеттілігін растаушы фактор бола алады.
61 (60%) бағдарламаның аясында Web of Science негізгі индекстерінде кемінде бір мақала немесе шолу табылған. Тағы 19 (18%) бағдарламаның аясында Scopus жүйесінде CiteScore бойынша процентилі 50-ден жоғары журналдарда кемінде бір мақала жарияланған. Орташа алғанда, 1 бағдарламаға 2,5 мақала және шолу жарияланған Web of Science негізгі индекстерінде.
Кесте 5. 2023 жылы аяқталған және әртүрлі мемлекеттік органдар қаржыландырған мақсатты бағдарламалар аясында жарияланған мақалалар мен шолулар саны бойынша статистика, сондай-ақ бағдарламалар нөмірлері
БНҚ-дың ең үлкен көлемдері АӨК (31 бағдарламаға 24,2 млрд теңге), Өмір және денсаулық туралы ғылымдар (ӨДҒ) (14 бағдарламаға 17,6 млрд теңге) және Су ресурстарын ұтымды пайдалану, тірі және өсімдік әлемі, экология (СРҰП) (10 бағдарламаға 11,4 млрд теңге) басым бағыттарына бағытталған. Импакт-фактор бойынша бірінші квартильге кіретін журналдарда ең көп мақала мен шолу АӨК (26), Жаратылыстану ғылымдары (ЖҒЗ) (16) және Ақпараттық, коммуникациялық және ғарыштық технологиялар (АКҒТ) (11) бағыттары бойынша жарияланған. Web of Science-тің негізгі индекстеріндегі журналдарда — АӨК (59), ЖҒЗ (54) және ӨДҒ (38) бағыттары бойынша.
БНҚ көлемінің 100 млн теңгесіне шаққандағы Web of Science-тің негізгі индекстеріндегі мақалалар мен шолулардың ең жоғары саны ЖҒЗ (3,38; бұл 2021–2023 жж. арналған ГҚ-пен салыстырғанда 32% төмен), АКҒТ (1,20; 2,1 есе төмен) және Энергетика және машина жасау (ЭМЖ) (0,74; 4,6 есе төмен) бағыттары бойынша байқалды (6-кесте). Қаржыландыру көлеміне шаққандағы нәтижеліліктің ең үлкен айырмашылығы Геология, минералдық және көмірсутекті шикізатты өндіру мен қайта өңдеу (ГМКШӨӨ) (13,6 есе), Әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар (ӘГЗ) (12,3 есе) және ӨДҒ (8,9 есе) бағыттары бойынша байқалды.
Web of Science негізгі индекстеріндегі мақалалар мен шолулар санының Web of Science және Scopus негізгі индекстеріндегі мақалалар мен шолулардың жалпы санына қатынасы БНҚ үшін 47%-ды құрайды, бұл ГҚ үшінгі көрсеткіштен 1,16 есе төмен. Бұл ГҚ нәтижелері бойынша жарияланымдардың сапасы жоғары екенін көрсетеді, бұл 1 бағдарлама үшін қаржыландыру көлемі анағұрлым жоғары болатынын ескерсек, әдеттен тыс жағдай. Себебі бұл қаражат арқылы ГҚ аясында сатып алуға мүмкін емес ірі зертханалық жабдықтар сатып алынуы мүмкін еді.
Кесте 6. 2023 жылы аяқталған түрлі басым бағыттар бойынша мақсатты бағдарламалардың нөмірлерін көрсете отырып Web of Science және Scopus дерекқорларындағы жарияланған мақалалар мен шолулар саны бойынша статистика
Гранттық қаржыландыру жобалары аясында мақалалардың жариялану мерзімдерін талдау
Анализ нәтижесі бойынша (3-сурет), Web of Science негізгі индекстеріне кіретін журналдарда гранттық қаржыландыру жобалары нәтижесінде жарияланған мақалалар мен шолулардың көпшілігі 2020–2022 жылдарға арналған жобалар шеңберінде (жүзеге асыру мерзімі – 27 ай, 2020 жылғы қазаннан 2022 жылғы желтоқсанға дейін) жобаларды іске асырудың соңғы жылына – 2022 жылға (52%) тиесілі. Мұндай жұмыстардың 31%-ы жобаның екінші жылы – 2021 жылы жарияланған. Жобалар аяқталып, қорытынды есептер тапсырылғаннан кейінгі бір жыл ішінде, яғни 2023 жылы, мақалалардың 15%-ы жарияланған.
Ұқсас жағдай 2020–2022 жылдарға арналған жас ғалымдарға арналған гранттық қаржыландыру (ГҚ) жобалары үшін де байқалады. Бұл жобалар ҰҒК (Ұлттық ғылыми кеңестер) тарапынан орта есеппен жарты жыл бұрын (2020 жылдың сәуір–мамыр айларында) мақұлданғандықтан, жүзеге асырудың бірінші жылы – 2020 жылы Web of Science негізгі индекстеріндегі журналдарда мақалалар мен шолулардың 16%-ы жарияланған, екінші жылы – 31%, үшінші жылы – 40%, ал аяқталғаннан кейінгі бір жыл ішінде – 13%.
Жүргізілген талдау нәтижесі бойынша, ГҚ жобалары бойынша ғылыми мақалалардың елеулі бөлігі жоба аяқталғаннан кейінгі бір жыл ішінде жарияланады. Себебі, жобалар аясында алынған барлық нәтижелерді үш жыл ішінде беделді ғылыми журналдарда жариялау әрдайым мүмкін емес. Мұндай журналдарда мақалаға қатаң тәуелсіз рецензия жүргізіледі, ол әдетте бір айдан бір жылға дейін уақыт алады. Сонымен қатар, әртүрлі себептерге байланысты мақалалар жиі қабылданбай, оларды басқа журналдарға қайта ұсынуға тура келеді.
Сурет 3. 2020–2022 жылдарға арналған гранттық қаржыландыру және жас ғалымдарға арналған гранттық қаржыландыру жобалары аясында Web of Science негізгі индекстеріне кіретін журналдарда мақалалар мен шолулардың жарияланған жылдары
Ғалымдарға олардың мақалаларының сапалы сараптамадан өтіп, беделді журналдарда жариялануына қажетті жеткілікті уақытты қамтамасыз ету мақсатында, конкурстық құжаттамада жобаның аяқталуы мен қорытынды есептің тапсырылуынан кейінгі бір жыл ішінде мақалалардың бір бөлігін (жобалық жарияланымдардың жартысынан аспайтын) жариялауға рұқсат беру ұсынылады. Үшжылдық жобалар бойынша орындаушылармен шартты үш жыл бойы қаржыландырумен төрт жыл мерзімге дейін жасасу мүмкіндігін қарастыру қажет. ҚР «Ғылым туралы» Заңына сәйкес, ғылыми және ғылыми-техникалық жобалар мен бағдарламаларды іске асыруға арналған шарттар олардың толық іске асырылу мерзіміне, бірақ бес жылдан аспайтын мерзімге жасалады. Сонымен қатар, зерттеушілерге неғұрлым перспективалы нәтижелерге қол жеткізіп қана қоймай, оларды, соның ішінде коммерциялық тұрғыдан, қолдануға бағытталған ілгерілету жұмыстарымен айналысуына мүмкіндік беретін, көптеген елдердің тәжірибесін ескере отырып, іске асыру мерзімі 5 жылға дейінгі жобаларды іске қосу қажет.